Το άτομο έχει την ευθύνη των πράξεων του εγκεφάλου του;
Η αμφισβήτηση της δυνατότητας εκδήλωσης ελεύθερης βούλησης από τον άνθρωπο διατυπώνεται σήμερα περίπου ως εξής: Αφού η σύγχρονη φυσική επιστήμη υιοθετεί μια αιτιοκρατική/πιθανοκρατική αντίληψη για το σύμπαν και η σύγχρονη νευροεπιστήμη αποδεικνύει ότι κάθε σωματική δραστηριότητα, σκέψη, συναίσθημα, επιθυμία ή εντύπωση οφείλεται αποκλειστικά στη λειτουργία του (υλικού) εγκεφάλου μας, πώς είναι δυνατόν ο άνθρωπος να διαφεύγει της φυσικής αιτιοκρατίας και να εκδηλώνει ελεύθερες επιλογές; Η «ελεύθερη βούληση» παύει, κατά τη γνώμη μου, να αποτελεί μια παραδοξολογία, στην οποία το επίθετο «ελεύθερη» προϋποθέτει μια οντολογική ανεξαρτησία από το φυσικό υποκείμενο στο οποίο αναφέρεται και λογοδοτεί το ουσιαστικό
«βούληση», μόνο αν καταστεί εκ προοιμίου σαφές ότι η «ελεύθερη βούληση» αφορά τον κόσμο των κοινωνικών υποκειμένων, τα οποία έχουν συγκροτήσει εαυτούς σε μια μακρά διαδικασία υπέρβασης (μεταστοιχείωσης) των φυσικών στοιχείων του νευρωνικού τους κόσμου. Δεν έχει απολύτως κανένα νόημα να αναζητεί κανείς την ελεύθερη βούληση έξω από την κοινωνία, στον κόσμο των στοιχειωδών σωματιδίων. Στον κόσμο των κοινωνικών υποκειμένων, λοιπόν, πιστεύω ότι η ελευθερία μας (α) δεν είναι απόλυτη (αναίτια) και (β) είναι το ευεργετικό αποτέλεσμα της δυνατότητας του εγκεφάλου μας να αφομοιώνει και να εμπεριέχει το περιβάλλον, το «άλλο» που μας περιβάλλει.
Ο ΥΠΕΡΒΑΤΙΚΟΣ ΕΓΚΕΦΑΛΟΣ
Τo νευρικό σύστημα είναι ένα εξαιρετικά πολύπλοκο δίκτυο αλληλοσυνδεόμενων ομάδων νευρικών κυττάρων και κάθε αισθητική, κινητική ή ανώτερη πνευματική λειτουργία πραγματοποιεί ται με τη ροή νευρικών σημάτων διαμέ σου των νευρικών οδών που απεργάζονται τα αλληλοσυνδεόμενα νευρικά κύτταρα. Πειραματικά παραδείγματα από διάφορα είδη ζώων και τον άνθρωπο αποδεικνύουν ότι το γενετικό υλικό προγραμματίζει εξαιρετικά πολύπλοκα αλλά όχι λεπτομερή νευρωνικά δίκτυα και ότι οι εμπειρίες από το περιβάλλον ασκούν τον καταλυτικό ρόλο τους στη μορφοποίηση των νευρωνικών συνδέσεων και, ίσως, στη μεγέθυνση των όποιων γονιδιακών διαφορών μας, ιδιαίτερα κατά τη διάρκεια συγκεκριμένων ευαίσθητων περιόδων -0.021 της ανάπτυξης. Είναι εντυπωσιακό ότι για κάθε νευρική οδό και συμπεριφορά, το γενετικό υλικό προκαθορίζει την ανάγκη, το είδος και το πλαίσιο παρέμβασης του περιβάλλοντος. Το ίδιο, δηλαδή, το κληρονομικό υλικό προβλέπει/απαιτεί μία ή περισσότερες χρονικές περιόδους κατά τις οποίες χρειάζεται επειγόντως κάποιας μορφής αλληλεπίδραση με το περιβάλλον.
Το ερώτημα είναι γιατί τα γονίδια και ο υλικός εγκέφαλος ξανοίγονται στην περιπέτεια της αλληλεπίδρασης με το περιβάλλον. Γιατί δεν απολαμβάνουν την αυτάρκεια του φυσικού συστήματος στο οποίο ανήκουν; Η λογική απάντηση είναι: «γιατί έτσι είναι σχεδιασμένα». Να αλληλεπιδρούν με τον κόσμο προκειμένου να αποκτούν εξελικτικό και οντογενετικό πλεονέκτημα. Να αλλάζουν επίπεδο λειτουργίας και να ξεφεύγουν από τον φυσικό προκαθορισμό της μη βιωμένης ύλης. Να είναι και να γίνονται. Με άλλα λόγια, άλλο πράγμα η φυσική χωρίς βίωμα και άλλο η φυσική (ο άνθρωπος) με βίωμα. Με το βίωμα, η βιολογία του ατόμου, χωρίς να σταματά ει να αποτελεί στοιχείο του φυσικού κόσμου, μετέχει πλέον - γίνεται κοινωνός - του κοινού που την προϋποθέτει. Η ελευθερία μας, δηλαδή, αναδύεται ως το απροσδόκητο πολύτιμο βιολογικό παράγωγο από την αλληλεπίδραση δύο φυσικών παραγόντων, των γονιδίων και του περιβάλλοντος.
ΒΙΩΜΑΤΙΚΟΙ ΚΑΘΡΕΠΤΕΣ
Αρκετά πειράματα στο παρελθόν παρείχαν ενδείξεις ότι ο εγκέφαλος ενός ανθρώπου αντιδρά με παρόμοιο τρόπο στα ερεθίσματα που δέχεται αυτός ή κάποιος άλλος στο περιβάλλον του. Τη νευροβιολογική ερμηνεία αυτού παρείχε η ανακάλυψη των κατοπτρικών νευρώνων, οι οποίοι αποδεικνύουν ότι οτιδήποτε παρατηρούμε να συμβαίνει γύρω μας το επαναλαμβάνουμε (προσομοιώνουμε) στο μυαλό μας. Το χασμουρητό, η λύπη και το γέλιο των άλλων, η βία του δρόμου, οι ερωτικές περιπτύξεις ενός ζευγαριού, η πρακτική αναίσχυντων πολιτικών, η αναπαρά σταση των ιστορικών γεγονότων, συμ βαίνουν ταυτόχρονα εκτός μας και μέσα μας. Με «βιολογικούς καθρέπτες» αντανακλούμε εαυτούς και αλλήλους. Οπως και τους θεούς μας.
Τα παραπάνω αποδεικνύουν ότι ο εγκέφαλός μας εμπεριέχει και το περιβάλλον, πράγμα που σημαίνει ότι τα όρια ελευθερίας του εγκεφάλου μας υπερβαίνουν τα όρια ελευθερίας των φυσικών του στοιχείων. Επομένως, μπορεί η ελευθερία μας να μην είναι απόλυτη (άπειρη) αλλά είναι μεγαλύτερη από αυτήν που μπορεί να προβλέψει η μελέτη των στοιχειωδών σωμα τιδίων που μας συγκροτούν.
ΚΙΝΗΤΗΡΙΟΣ ΔΥΝΑΜΗ Ή ΑΙΣΘΗΣΗ;
Η αυτονόητη αντίληψη που έχει ο καθένας μας για τη σχέση βούλησης και κίνησης είναι ότι η πρώτη αποτελεί προϋπόθεση και κινητήριος δύναμη της δεύτερης.
Οτι, δηλαδή, η δραστηριοποίηση των εγκεφαλικών νευρωνικών δικτύων η οποία οδηγεί στην εκδήλωση κάποιας συγκεκριμένης κινητικής συμπεριφοράς έπεται της ενεργοποίησης της ατομικής βούλησης. Είναι όμως πράγματι έτσι; Σε μια κλασική πλέον μελέτη του 1983, της οποίας τα αποτελέσματα αρχικά αμφισβητήθηκαν αλλά επιβεβαιώθη καν πολλαπλώς έκτοτε, ο Βenzamin Libet και οι συνεργάτες του διαπίστω σαν ότι τα εγκεφαλικά δυναμικά (δυναμικά ετοιμότητας) που προετοιμάζουν κάθε εκούσια κίνηση προηγούνται κατά περίπου 500 χιλιοστά του δευτερολέπτου της υποκειμενικής εμπειρίας της πρόθεσης για την κίνηση. Αυτό, με τα λόγια του Libet, σημαί νει ότι «η εγκεφαλική εκκίνηση κάθε αυθόρμητης ελεύθερης εκούσιας κίνησης μπορεί να πραγματοποιηθεί μη συνειδητά, δηλαδή προτού το υποκείμενο έχει επίγνωση ότι η "απόφαση" για δράση έχει ήδη παρθεί από τον εγκέφαλο -0.01 ».
Δηλαδή, οι πράξεις μας δεν είναι αποτέλεσμα της πρόθεσής μας, καθώς η αιτία δεν μπορεί να έπεται του αποτελέσματός της. Μελέτες σε άτομα φυσιολογικά, υπνωτισμένα ή εμφανίζοντα ψυχικές και νευρολογικές διαταραχές προσέφε ραν χρήσιμες, αντικρουόμενες ή θεαματικές ειδήσεις. Τον Μάιο του 2009 μάλιστα τα διεθνή μέσα ανακοίνωσαν πομπωδώς την εντόπιση της έδρας της ελεύθερης βούλησης, αφού, σύμφωνα με μια μελέτη, ήπια ή έντονη ηλεκτρική διέγερση του κατώτερου βρεγματικού φλοιού των εγκεφαλικών ημισφαιρίων ασθενών εν εγρηγόρσει προκαλεί αντίστοιχα έντονη επιθυμία για κίνηση ή ψευδή εντύπωση πραγμα τοποίησης κίνησης, ενώ διέγερση μιας άλλης (προκινητικής) περιοχής προκαλεί κίνηση, την οποία αρνούνται ότι πραγματοποίησαν οι ασθενείς.
Η (ΜΕΤΑ)ΚΙΝΗΣΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣΗΣ
Είναι κοινά αποδεκτό ότι η ελεύθερη βούλησή μας μπορεί να υποστεί δρα ματικούς περιορισμούς, και μάλιστα όχι μόνον εξαιτίας ανυπέρβλητων εξω τερικών παραγόντων. Εσωτερικοί περιοριστικοί παράγοντες (π.χ. φόβος, εξάρτηση, εκτίμηση συνεπειών) και νευρολογικές διαταραχές της εκούσιας κίνησης μπορούν να περιορίσουν ή να συρρικνώσουν τα περιθώρια ελεύ θερης επιλογής και να αλλοιώσουν την αίσθηση της ελεύθερης επιλογής. Ασθενείς με χορεία (απότομες/σπασμωδικές κινήσεις) ή με τικς, περιγράφουν τις κινήσεις τους συνήθως ως εκούσιες, αλλά των κινήσεών τους αυ τών δεν προηγούνται τα προπαρασκευ αστικά δυναμικά ετοιμότητας τα οποία χαρακτηρίζουν τις εκούσιες κινήσεις. Αντίθετα, οι ψυχογενείς κινήσεις (τρόμος, μυοκλονία, δυστονία) περιγράφονται από τους ασθενείς ως ακούσιες, παρ όλο που οι ψυχογενείς κινήσεις συνοδεύονται από τα προπαρασκευαστικά δυναμικά ετοιμότητας.
Το σύμπτωμα της απώλειας εκούσιων κινήσεων, που περιγράφεται συνήθως ως αβουλία, παρατηρείται έπειτα από βλάβες συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου. Το φαινόμενο του ξένου (alien) χεριού (η εντύπωση ότι το χέρι δεν ανήκει στο άτομο), η διαγωνιστική δυσπραξία (όταν τα δύο χέρια εκτελούν ανταγωνι στικές πράξεις), το αναρχικό χέρι (που πραγματοποιεί κινήσεις τις οποίες το άτομο δεν αναγνωρίζει ως εκούσιες) είναι εντυπωσιακές εκφάνσεις νευρολογικών προβλημάτων σε ασθενείς με εντοπισμένες βλάβες.
Η αίσθηση της ελεύθερης βούλησης διαταράσσεται σημαντικά στους σχιζοφρενείς, οι οποίοι, ενώ έχουν την εντύπωση ότι άλλοι ελέγχουν τις κινήσεις τους, εμφανίζουν πειραματικά καθυστερημένη αίσθηση της πρόθεσης για την πραγματοποίηση μιας κίνησης. Οι παραπάνω περιπτώσεις διαταραχών της βούλησης αποδεικνύουν ότι η παραγωγή μιας κινητικής πράξης και η αίσθησή της ως εκούσιας είναι δύο διακριτά νευρωνικά γεγονότα. Η ελεύθερη βούληση αποτελεί στην ουσία μια ενδοσκόπηση, μια ισχυρή και παγκόσμια αίσθηση η οποία παράγεται από τη δρα στηριότητα συγκεκριμένων εγκεφαλικών δομών, και η ποιότητά της (quale), όπως συμβαίνει με όλες τις άλλες αι σθήσεις, μπορεί να τροποποιηθεί ή να αλλοιωθεί ολοκληρωτικά.
Στη μακρά και τρικυμιώδη διαδικασία εξέλιξης και ανάπτυξης/ωρίμανσης του νευρικού μας συστήματος διαμορφώνουμε εγκεφάλους που αντιδρούν σε περιφερικές προκλήσεις με τρόπους που να εγγυώνται τη μακροημέρευση και την ευχαρίστησή τους. Η πεποίθησή μας ότι έχου με απόλυτη ελευθερία επιλογής αντιδράσεων/συμπεριφορών διασφαλίζει, ακόμη παραπάνω, τη συνέχεια ύπαρξης του εγκεφάλου μας. Επομένως: η ευθύνη της συμπεριφοράς σε ποιον ανήκει; Στο άτομο ή στον εγκέφαλο; Μπορεί να αποδοθεί ευθύνη στο άτομο για τις πράξεις του εγκεφάλου του;
Η έννοια της ευθύνης είναι μια κοινωνική κατασκευή και αφορά μόνο τις κοινωνίες και τα μέλη της. Η ευθύνη, δηλαδή, μπορεί να εννοηθεί, αναζητηθεί και αποδοθεί μόνο εντός του πλαισίου που δημιουργεί η αναπόφευκτη αλληλεπίδραση του ενός με τον άλλον και η μακρόχρονη απομνημόνευση συμβολικών σχέσεων και ορίων. Και επειδή, όπως εκτέθηκε συνοπτικά παραπάνω, ο εγκέφαλος του ανθρώπου εμπεριέχει το(ν) άλλο, η ευθύνη των συμπεριφορών ανήκει σε ανθρώπους και κοινωνίες που διαμορφώνουν το εγώ τους με αμοιβαία συνεχή αλληλεπίδραση των εγκεφάλων τους
