Στην ταινία του Charlie Kaufman, «Η Αιώνια Λιακάδα ενός Καθαρού Μυαλού», ο Joel (που τον υποδύεται ο ηθοποιός Jim Carrey) έχει σβήσει τις μνήμες που είχε από μια θλιβερή ερωτική σχέση, διαδικασία στην οποία υποβλήθηκε από έναν κάπως ύποπτο ερευνητικό οργανισμό με το όνομα Lacuna Inc.
Ο Lacuna χρησιμοποιεί «καινοτόμες, μη χειρουργικές διαδικασίες για εστιασμένη εξάλειψη προβληματικών αναμνήσεων». Όσα διηγείται βέβαια η ταινία είναι φανταστικά. Ή μήπως δεν είναι;
Αμερικανοί νευροεπιστήμονες αναπτύσσουν φάρμακα για τον χειρισμό των αναμνήσεων. Θεωρούν ότι τέτοιες φαρμακευτικές αγωγές θα μπορούσαν να βοηθήσουν άτομα να βελτιώσουν τις μνημονικές τους ικανότητες ή ακόμα να σβήσουν ανεπιθύμητες μνήμες, όπως κάποιες δυσάρεστες παιδικές αναμνήσεις που κρύβονται στην πίσω μεριά του μυαλού μας.
Σύμφωνα με τον Eric Kandel, νομπελίστα ερευνητή της μνήμης από το Πανεπιστήμιο Columbia στο Μανχάταν, τα φάρμακα που θα μπορούν να βελτιώσουν ή να σβήσουν τη μνήμη θα είναι διαθέσιμα μέσα στα επόμενα πέντε με δέκα χρόνια. Πάνω από 40 φάρμακα που σκοπεύουν στη βελτίωση της μνήμης αυτή τη στιγμή περνούν από κλινικές δοκιμές μέσω της Αμερικανικής Υπηρεσίας Ελέγχου Τροφίμων και Φαρμάκων (US Food and Drug Administration).
Και όσοι δεν αντέχουν να περιμένουν άλλα πέντε χρόνια, μπορούν να δοκιμάσουν την τύχη τους σε μια συνεδρία με τον διάσημο στις τεχνικές ελέγχου του νου, Derren Brown, για τον οποίο φημολογείται ότι «έχει την θαυμαστή ικανότητα να βάζει ιδέες στα κεφάλια των ανθρώπων». Αν και ο παραστάσεις που δίνει μπορούν να πείσουν και τους πιο δύσπιστους ότι κατέχει ιδιαίτερα υπερφυσικά χαρίσματα, ο ίδιος υποστηρίζει ότι επιτυγχάνει να ελέγχει το νου του ακροατηρίου του χρησιμοποιώντας έναν συνδυασμό από ταχυδακτυλουργία, υποβολή, ψυχολογία, παραπλάνηση και θεατρινισμούς. Με τις παραπάνω ικανότητες, μπορεί να επηρεάζει τις σκέψεις των ανθρώπων με υποβολές και με χειρισμό της διαδικασίας λήψης αποφάσεων.
Αν και ο ισχυρισμός του οργανισμού Lacuna Inc. για απάλειψη συγκεκριμένων προβληματικών αναμνήσεων μπορεί να φαίνεται σαν επιστημονική φαντασία, σε μια επίδειξη των ικανοτήτων του ο Brown μέσω υποβολών και χειρισμών, έκανε έναν ταξιτζή του Λονδίνου να ξεχάσει πού βρίσκεται ένας διάσημος τουριστικός προορισμός (συγκεκριμένα, ο τεράστιος τροχός Λούνα Παρκ «London Eye» που βρίσκεται στη Νότια όχθη του Τάμεση). Ο νοητικός έλεγχος ήταν τόσο έντονος, που ο ταξιτζής σε κάποια στιγμή πέρασε δίπλα από τον συγκεκριμένο προορισμό μουρμουρίζοντας προβληματισμένος, ότι κάπου εδώ γύρω είναι.
Από την άλλη μεριά, υπάρχει και η επιλογή του υπνωτισμού, στην οποία ο υπνωτιζόμενος τίθεται σε μια κατάσταση έκστασης και η συγκεκριμένη μέθοδος μπορεί να χρησιμεύει για θεραπευτικούς σκοπούς ή για σκοπούς ψυχαγωγίας. Πολλοί υπνωτιστές ισχυρίζονται ότι μπορούν να βοηθήσουν ανθρώπους να σταματήσουν το κάπνισμα.
Ένας άλλος τρόπος για έλεγχο του νου είναι οι διαφημίσεις, όπου εμφυτεύονται υποσυνείδητα μηνύματα στο νου των ανθρώπων που τις βλέπουν ώστε να πειστούν να αγοράσουν διάφορα προϊόντα. Κάποιοι υποστηρίζουν ακόμα, ότι σύντομα θα περάσουμε στην εποχή των «υπερηχητικών μηνυμάτων», όπου οι διαφημιστές θα χρησιμοποιούν ανακαλύψεις της νευροτεχνολογίας για να βομβαρδίζουν τους εγκεφάλους των ανθρώπων με σήματα ώστε να τους διεγείρουν για να αγοράζουν.
Δεν είναι καθόλου παράξενο λοιπόν το γεγονός ότι το Διαδίκτυο είναι πλούσιο σε σελίδες με συνομωσιολογικές θεωρίες, μπορεί να βρει κανείς ακόμα και το πώς μπορεί να κατασκευάσει από αλουμινόχαρτο ένα καπέλο παρεκτροπής σημάτων υποβολής, ώστε να αποφύγει τα εκπεμπόμενα σήματα για νοητικό έλεγχο.
Είναι τελικά ο νοητικός έλεγχος μύθος ή πραγματικότητα; Σύμφωνα με τον καθηγητή E Mark Stern του Iona College στη Νέα Υόρκη, ο όρος «νοητικός έλεγχος» είναι κατασκευασμένος, αλλά είναι πιθανό να επηρεαστεί πλήρως ο εσωτερικός κόσμος ενός ατόμου. Κατά τον Stern, μπορεί να υπάρξει καλός και κακός νοητικός έλεγχος. Στην καλύτερή του εκδοχή, ο νοητικός έλεγχος μοιάζει με τον αυτό-έλεγχο, κάτι που συχνά χρησιμοποιείται ως προϊόν διαλογισμού. Αυτό μπορεί να αποδειχθεί χρήσιμο για τη διαχείριση του πόνου.
Αλλά υπάρχουν και περιπτώσεις όπως στις σέκτες, συμπληρώνει ο Stern. Εκεί, ο νοητικός έλεγχος υφίσταται όταν η σέκτα κυριαρχεί έναντι της συνείδησης ενός ατόμου μέσα από παρακινήσεις υπνωτιστικής φύσεως, συμπεριλαμβανομένων «βομβών αγάπης», επαίνων, συνεχούς επίβλεψης κάθε δράσης των στρατολογημένων μελών και τελικά με τη χρήση ως μέσο ελέγχου της ντροπής και της απειλής για απώθηση από τη σέκτα.
Ο νοητικός έλεγχος είναι σχετικώς πρόσφατη έννοια. Αρχικά αναδύθηκε ως επακόλουθο του πολέμου με την Κορέα, όταν εμφανίστηκαν ισχυρισμοί ότι οι Κινέζοι έκαναν πειράματα νοητικού ελέγχου στους αμερικανούς αιχμαλώτους πολέμου, όπως παρουσιάστηκε στην ταινία του 1962, «Ο άνθρωπος της Μαντζουρίας» (The Manchurian Candidate). Από τότε, ο νοητικός έλεγχος ή ο όρος «πλύση εγκεφάλου» χρησιμοποιήθηκε για να εξηγήσει πολλά διαφορετικά φαινόμενα, από την καταναλωτική μας κουλτούρα, έως την προθυμία κάποιων ανθρώπων να προσυπογράψουν κάθε προτροπή χιλιαστικών σεκτών.
Υπάρχουν πολλές υποθετικές τεχνικές για νοητικό έλεγχο. Μεταξύ αυτών είναι η χρήση φαρμάκων για την επίτευξη μιας πιο χαλαρής κατάστασης του νου, η ύπνωση όπου ένα υποκείμενο τίθεται σε κατάσταση έκστασης και μπορεί να δεχτεί υποβολές από έναν υπνωτιστή, η παβλόφια εξάρτηση (πήρε το όνομά της από τα πειράματα του Ρώσου ψυχολόγου Ivan Pavlov ο οποίος μπορούσε να εξαρτήσει τα υποκείμενά του σε συγκεκριμένους τύπους συμπεριφοράς) και τέλος η κατήχηση, όπου κάποιο άτομο ή ομάδα που έχουν ισχύ αυθεντίας αναλαμβάνουν με τη χρήση προπαγάνδας ή και απειλών να διαμορφώσουν το νου και τα πιστεύω των υποκειμένων της κατήχησης.
Ωστόσο, ανάμεσα στους κοινωνιολόγους και τους ψυχολόγους ο νοητικός έλεγχος είναι μια κάπως αμφισβητούμενη θεωρία. Κάποιοι δεν πιστεύουν ότι ο ανθρώπινος νους μπορεί ποτέ να ελεγχθεί πλήρως από εξωτερικές δυνάμεις. Αν και δέχονται οι άνθρωποι μπορούν να πεισθούν να συμπεριφέρονται με συγκεκριμένο τρόπο κάτω από εξαναγκασμό ή απειλή (για παράδειγμα, τι δε θα έκανε κάποιος, εάν του είχαν βάλει ένα περίστροφο στον κρόταφο;), αμφιβάλλουν ότι κάποιοι μπορούν να γίνουν υποκείμενα χειρισμού μέσω ερωτικών διαφημίσεων, υπνωτικών ή ακόμα από ηγέτες σεκτών.
Ο Massimo Introvigne, ιδρυτής του Κέντρου Μελετών για Νέες Θρησκείες (Center for Studies on New Religions), πιστεύει ότι οι υποστηρικτές της θεωρίας του νοητικού ελέγχου αποκλείουν από τη θεωρία τους ένα σημαντικό στοιχείο, την ελεύθερη βούληση, την ικανότητά μας να σκεφτόμαστε για τον εαυτό μας ακόμα και κάτω από ακραίες συνθήκες. Σύμφωνα με τον Introvigne, ο νοητικός έλεγχος, ή ο «νοητικός χειρισμός» ή η «νοητική αποσταθεροποίηση» αποτελούν πιο επιστημονικοφανείς όρους για την πλύση εγκεφάλου. Υποστηρίζει ότι ο συγκεκριμένος όρος έχει αναιρεθεί από πολλούς ερευνητές της νοητικής υγείας και ότι τον χρησιμοποιούμε συχνά για να χαρακτηρίσουμε συμπεριφορά που δεν την κατανοούμε πλήρως.
Ίσως τελικά να είναι κάπως τραβηγμένο να φτιάξουμε καπέλα από αλουμινόχαρτο για να προστατευτούμε, αλλά η υπόθεση του νοητικού ελέγχου δεν έχει ακόμα κλείσει, ίσως τώρα, με την μεγάλη ανάπτυξη των νευροεπιστημών να ανοίξει για τα καλά. Δεν έχουμε παρά να περιμένουμε να δούμε τα πορίσματα των ερευνών.
